مشاوره، طراحی، ساخت و اجرای سیستم های پالایش زیست محیطی

با عنايت به تاريخچه تاسيس شرکت تحقیقاتی مهندسی افرا صنعت کیمیا در سال 1384 هجري شمسي (2005م), اين شرکت بعنوان جزئي از نظام تحقیقاتی و مهندسی, در دايره خدمات نوین و انرژی های نو در كنار نیروهای متخصص خود توانسته است ارائه خدمت نموده و بر اساس آرمان هاي خود در حوزه هاي زير فعاليت مي كند:
1- طراحی، ساخت و تولید سیستم های تصفیه فاضلاب صنعتی بر اساس فناوری پیشرفته.
2- طراحی، ساخت و تولید دستگاه های کاهنده شوری آب.
3- طراحی، ساخت و تولید سیستم های پاستورایزر الکترومغناطیس.
4- طراحی، ساخت و تولید فرهای تابشی در صنایع مختلف.
5- طراحی، ساخت و تولید خطوط تولید معادن بر اساس فناوری التراسونیک.

روش ساخت، بهره برداری، واگذاری BOT
(Build-Operate-Transfer)‬‬‬‬‬‬

این روش یکی از روش های پذیرفته شده جهت مشارکت بخش خصوصی در توسعه پروژه های زیربنایی در سطح جهان می باشد. دولتهای مختلف از این روش بعنوان یک روش مناسب برای سرمایه گذاری و ساخت سریع پروژه های زیربنایی که بشدت مورد نیاز جامعه می باشد استفاده می کنند.
اصطلاح ‪BOT‬ اولین بار در دهه 1980 میلادی و هنگامی که دولت وقت ترکیه اعطای امتیاز چند نیروگاه را به مناقصه گذاشت، رایج گردید. در این روش ساخت و بهره برداری پروژه به مدت معینی توسط شرکتی تحت عنوان "شرکت پروژه" انجام شده و انتقال طرح به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم محقق می گردد.
انجام این روش مانند سایر روش های اجرای طرحهای بزرگ با تهیه اسناد مناقصه و پس از مرحله مطالعات اولیه توسط کارفرما آغاز می گردد. سپس سرمایه گذاران بخش خصوصی با بررسی اسناد مناقصه و حصول اطمینان از مثبت بودن نتایج امکان سنجی با ارائه پیشنهاد در مناقصه شرکت می کنند.
در مرحله بعدی و با تعیین برنده مناقصه و انجام مذاکرات اولیه یک شرکت با مسئولیت محدود بعنوان "شرکت پروژه" توسط سرمایه گذاران برگزیده تأسیس میشود. این شرکت صاحب امتیاز پروژه ‪BOT‬ محسوب میگردد. سرمایه متولیان جهت تأسیس شرکت معمولاً 20 تا 30% سرمایه گذاری لازم برای اجراء پروژه میباشد. مابقی سرمایه مورد نیاز از طریق انعقاد موافقت نامه های مالی با بانکها و موسسات مالی معتبر تأمین می گردد.
از اهم وظایف شرکت پروژه، عقد موافقت نامه های لازم با کارفرما، پیمانکار اجرایی، شرکت بهره بردار و موسسات مالی میباشد. معمولا شرکت با عوامل کارفرما برای فروش محصول موافقت نامه ای بر مبنای تحویل با شرایط (Take or Pay) بردار یا بپرداز امضاء می نماید. در اینحالت چنانچه خریدار محصول عوامل کارفرما (در مواقعی نیاز به محصو تولیدی نداشته باشند) ملزم به پرداخت حدود 80% از قیمت محصول تولیدی می باشد.
در این روش کارفرما بازپرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نکرده و در نتیجه فشار ناشی از استقراض کاهش می یابد. به علاوه ریسکهای مربوط به ساخت و تکنولوژیهای جدید نیز به طرف مقابل (بخش خصوصی) منتقل می گردد. همچنین منافع بسیاری برای دولت و یا کارفرما در زمان ساخت و پس از آن (بهره برداری) قابل پیش بینی می باشد.

سایر روش های مشابه به غیر از ‪BOT‬ عبارتند از:
الف: ساخت، تملک، بهره برداری
‪Build, Own, Operate (BOO)
ب: ساخت، تملک، بهره برداری، واگذاری
‪Build, Own, Operate, Transfer (BOOT)
ج: ساخت، اجاره، واگذاری
‪Build, Lease, Transfer (BLT)

کلیه ساختارهای مذکور در وهله اول نیازمند تاسیس یک شرکت خصوصی با ملیت خارجی جهت برنامه ریزی، تامین مالی، طراحی، ساخت، بهره برداری و مدیریت پروژه میباشد.
در روش هایی که از مفهوم واگذاری بهره مند شده اند، (BOT, BooT, BLT) به این دلیل که بعد از دوره مشخصی تاسیسات و مایملک خصوصی به دارایی های کارفرما تبدیل می گردد درنزد کارفرمایان مقبولتر می باشد.
اولین پروژه از این حیث در ایران بسال 1378 با اطلاع رسانی جهت احداث نیروگاه پره سر در ساحل خزر از طرف شرکت توانیر به سفیران کشورهای مختلف، عملیاتی گردید.
دراین روشها ارائه تضمین لازم در برابر عدم پرداخت کارفرما به شرکت پروژه از طریق نهادهای ذیربط دولتی (مانند وزارت امور اقتصادی و دارایی) الزامی است.
همچنین شناسایی و استفاده از تامین کنندگان مالی معتبر در خارج از کشور (بعنوان مثال بانکهای اروپایی) از دیگر پیش نیازهای انجام این نوع پروژه ها محسوب میگردد.

روند بکارگیری پروژه BOT
مراحل زیر در بکارگیری پروژه BOT‬ اهمیت دارد.‬
1- شناسایی
همانند سایر طرحها شناسایی پروژه بعنوان گام اول می بایست انجام شود. در این مرحله مطالعات امکان سنجی مقدماتی شامل بررسیهای اقتصادی، مالی و فنی با توجه به اوضاع اقتصادی و سیاسی انجام شده و الزامات و منافع حاصله از اجرای طرح به روش ‪BOT‬ مشخص می گردد. این مرحله نیازمند استفاده از یک تیم حرفه ای در ستاد کارفرما بوده و در غیر اینصورت بکارگیری خدمات مشاوره ای ضروری می باشد.
2- مناقصه/مذاکره
2-1- مذاکره
چنانچه پروژه را بتوان بصورت مستقیم به سرمایه گذار واجد الشرایط واگذار نمود، با انجام مذاکرات تفاهم نامه ای مابین طرفین به امضاء رسیده و موافقت نامه خرید محصول نیز منعقد می گردد. این روش نسبت به به روش مناقصه زمان کمتری نیاز داشته و در هزینه ها نیز صرفه جویی می گردد.
2-2- مناقصه
در روش انجام مناقصه مراحل فرعی زیر اجراء میشود:
2-2-1- آمادگی کارفرما برای مناقصه
2-2-2- آمادگی سرمایه گذاران برای مناقصه
2-2-3- انتخاب برنده مناقصه
3- توسعه
در این مرحله و پس از امضاء موافقتنامه پروژه، تنظیم موافقت نامه مابین سرمایه گذاران جهت شکل دادن ساختار شرکت پروژه انجام شده و مشارکت سهام برای تحقق پروژه مشخص میشود. موافقت نامه تامین مالی، عقد پیمان با پیمانکاران و کسب تعهدات و سایر امور ذیربط نیز به انجام میرسد.
4- اجراء
در این مرحله ساخت و سازها، نصب و راه اندازی پروژه انجام شده و در صورت موفقیت در آزمایشات، آموزش ها و تهیه دستور العمل های بهره برداری و کسب مجوزها فاز بعدی آغاز میشود.
5- بهره برداری و نگهداری
این مرحله طولانی ترین دوره پروژه محسوب می گردد. پس از راه اندازی پروژه، کارفرما در طول بهره برداری با انجام بازرسیهای دوره ای و دریافت گزارش ها، اعمال نظارت نموده و بر انتقال تکنولوژی از شرکت پروژه (یا پیمانکار) آموزش نیروی کار، ایمنی عمومی و حفظ شرایط زیست محیطی توجه و دقت لازم را ابراز می نماید.
6- واگذاری
مرحله پایان پروژه BOT‬ با واگذاری طرح به کارفرما به انتها میرسد. نگهداری پروژه تا تاریخ واگذاری می بایست بصورت مناسب بوده تا کارفرما بتواند بهره برداری از پروژه را ادامه دهد. در این مرحله صدور ضمانت نامه های تعمیرات و کارکرد مناسب تجهیزات و تأسیسات می بایست ملحوظ گردد.

جمع بندی و نتیجه گیری
بکارگیری پروژه های ‪BOT‬ در سطح جهان تاریخچه کوتاهی داشته و بیش از دو دهه از به ثمر رسیدن آن نمی گذرد. در ایران نیز روش مذکور بسیار جوان بوده و هنوز هیچ پروژه ای با این روش به پایان خود نرسیده است (منظور مرحله واگذاری است).
این روش را می توان بعنوان یکی از روشهای جدید و مثمر ثمر خصوصی سازی نام برد که مشارکت فعال بخش خصوصی را در احداث و توسعه پروژه های زیربنایی بهمراه دارد.
از جمله مزایای این روش کاهش مشکلات عدیده دولت در زمینه استقراض خارجی، پذیرش ریسک پروژه ها، پائین بودن کارایی طرحها و ... می باشد. انتقال تکنولوژی به کشور و توسعه زیربنایی از شاخصه های اصلی روش ‪BOT‬ محسوب می گردد.
در نهایت درک صحیح این روش از طرف دولت و شرکتهای دولتی (کارفرما) و استفاده از آن در شرایط مناسب پیش نیاز اصلی جهت موفقیت بحساب می آید.
قالبهای حقوقی قراردادهای ساخت، بهره برداری و انتقال (BOT)
سرمایه گذاری خارجی درکشور ایران در چهارچوب قانون تشویق وحمایت سرمایه گذاری خارجی صورت میگیرد ویکی ازروشهای سرمایه گذاری انعقاد قراردادهای ساخت، بهره برداری وانتقال (BOT) است که در بند ب ماده 3 همین قانون مورد اشاره قرار گرفته است. در یک قرارداد متعارف BOT دولت به یک کنسرسیوم خصوصی متشکل از شرکتهای خصوصی امتیاز میدهد تا کنسرسیوم مطابق قرارداد، تأمین مالی یک طرح زیربنایی را عهده دار شده آن را بسازد ودر ازای مخارجی که تقبل کرده برای مدتی از پروژه بهره برداری کند و پس از سپری شدن مدت قرارداد آن را به دولت منتقل نماید. قرارداد BOT را باید مجموعه ای از قراردادهای متنوع دانست و این قرارداد در تعریف عقود معین نمی گنجد و باید بر اساس ماده 10 قانون مدنی و بنا بر اصل آزادی اراده تفسیر گردد، این قرارداد دارای چهره معاوضی است وعوض و معوض قرارداد طی یک سیستم غیر مستقیم ارزیابی میگردد. قراردادهای BOT دارای قالبهای قراردادی مجزا است که عبارتند از:
1- قرارداد مشاوره
2- قرارداد ایجاد کنسرسیوم
3- قرارداد شرکت پروژه
4- قرارداد امتیاز
5- قرارداد ساخت
6- قرارداد بهره برداری ونگهداری
7- قرارداد تأمین تجهیزات
8- قرارداد تأمین مالی
9- قرارداد بیمه
10- قرارداد مبنایی خرید تضمینی محصول.

طرفهای اصلی این قراردادها عبارتند از:
1- دولت میزبان
2- شرکت پروژه
3- سهامداران
4- پیمانکاران
5- خریداران محصولات.
که در این میان حقوق وتعهدات دولت میزبان وشرکت پروژه بیشتر مورد توجه است. قراردادهای BOT ‬دارای آثار متعددی است که مهمترین آنها خطرات وریسکهای پروژه وتضمین هاوتعهدات قراردادی وقانونی است که در این مطلب به آنها پرداخته شده است.‬‬‬

EPC مخفف مهندسی، تامین و ساخت می‌باشد
(Engineering, Procurement, Construction)‬‬‬‬‬‬

پروژه‌هایی که به روش EPC انجام می‌پذیرند ویژگی‌های اجرایی خاصی دارند. تمرکز این ویژگی‌ها بر برنامه‌ریزی، کنترل، سرعت بخشیدن به فعالیت‌های هم‌زمان و حفظ کیفیت اجرا قرار دارد. شرکتی که مسئولیت اجرای پروژه به روش EPC را عهده‌دار می‌گردد متعهد به اجرای یک سلسله فعالیت‌های موازی در قالب برنامه زمان‌بندی پروژه می‌گردد. در روش EPC عملیات مهندسی، تدارکات و اجرا در قالب یک قرارداد انجام می‌پذیرد، به طوری که هم‌زمان که خدمات مهندسی در جریان تکمیل قرار می‌گیرد، خدمات تحویل کالا و تجهیزات به کارگاه نیز انجام و اجرای عملیات ساختمانی و نصب به موازات آنها سرعت می‌گیرد.
مدیریت نقش بسیار عمده‌ای در ایجاد هماهنگی موازی و تکمیل موفقیت‌آمیز پروژه EPC دارد. استفاده از تکنیک‌های کاربردی مدیریت پروژه و استفاده از ارگانهایی که دارای تجربه مدیریت و کنترل پروژه می‌باشند توصیه می‌شود. شرکتی موفق است که خدمات مهندسی و تدارکات کالا را به گونه‌ای کنترل کند که ضمن حفظ استانداردهای مورد اشاره در قرارداد، هزینه‌های اضافی در تدارکات کالا را به حداقل رساند.
از آنجا که در روش EPC، نظارت که یکی از عوامل افزایش هزینه و زمان است، کاهش می‌یابد، لازم است سیستم‌های تضمین کیفیت در مهندسی پایه، مهندسی تفصیلی، ساخت و نصب به طور کامل در شرکت‌ها پیاده شود.
در توزیع هزینه پروژه‌های EPC بیش‌ترین ریسک را بخش کالا و تجهیزات پروژه دارد؛ به همین جهت هماهنگی صحیح بخش مهندسی و بخش تدارکات کالا و تجهیزات، بسیار کلیدی و پراهمیت خواهد شد.
در قرارداد EPC، پیمان‌کار تجهیزات را طراحی و مواد مورد نیاز را تامین و می‌کند و پروژه را می‌سازد که این کار می‌تواند به صورت مستقیم و یا برون‌سپاری بخشی از کار انجام می‌شود. در برخی مواقع، بر حسب اسکوپ کاری مورد توافق، پیمان‌کار ریسک مربوط به زمان‌بندی و بودجه پروژه را در عوض یک قیمت ثابت (fixed price) که به آن قیمت مقطوع (lump sum) یا کلید در دست با قیمت مقطوع (lump sum turnkey) یا LSTK می‌گویند، تقبل می‌کند.
زمانی که اسکوپ به مهندسی و تامین محدود باشد به آن قرارداد EP یا E and P یا E+P می‌گویند. این کار را می‌توان در شرایطی انجام داد که ریسک ساخت برای پیمان‌کار بسیار بالا باشد یا زمانی که خود کارفرما کار ساخت را انجام می‌دهد. کلید پلانت راه‌اندازی شده به ازای یک مبلغ مورد توافق به مالک داده می‌شود، همانند زمانی که یک سازنده کلید یک طبقه را به خریدار تحویل می‌دهد. برخی از قراردادهای EPC در زمان تکمیل مکانیکی و قبل از راه‌اندازی پروژه (commissioning) پایان می‌یابند ولی قراردادهای LSTK همیشه شامل راه‌اندازی می‌شوند. قراردادهای EPC دارای اهمیت روز‌افزونی در سطح جهانی هستند. یک مالک به دلایل زیادی تصمیم به بستن قرارداد EPC می‌گیرد، از جمله:
- کاهش استرس مالک
- کار آسان و رشد شرکت
- بستن یک قرارداد برای مالک باعث سادگی در ارتباطات می‌شود
- آمادگی و وجود خدمات پس از راه‌اندازی
- اطمینان از کیفیت و کاهش مسایل عملی که در روش‌های دیگر وجود دارند
- مالک در مقابل تغییر قیمت مواد، نیروی انسانی و مانند آن محافظت می‌شود
- قیمت در شروع پروژه مشخص است

در قرارداد EPC موارد زیر تعریف می‌شوند:
- اسکوپ پروژه (scope) و مشخصات (specifications) پلانت
- کیفیت
- مدت زمان پروژه
- هزینه
هزینه یا پولی که بر مبنای قرارداد EPC باید پرداخت شود مورد مذاکره قرار می‌گیرد و نهایی می‌شود و در زمان‌های مورد توافق پرداخت می‌شود.

ویژگیهای EPC
1- پیمانکار دارای آزادی عمل بیشتری در زمینه انتخاب تجهیزات و تکنیک های اجرایی بوده و همچنین وابستگی خاصی به فعالیتهای دیگران و پیروی از برنامه زمان بندی آنها ندارد.
2- سرعت در این پروژه ها بیشتر بوده و با انجام سریع کار، پرداختهای مورد انتظار نیز بموقع می بایست انجام گردد.
3- چنانچه پیمانکار از تجهیزات ارزانتر و سطح پایین استفاده نموده و در نتیجه کیفیت کار پائین بیاید، ریسک عدم دریافت آخرین پرداخت را متقبل گردیده و بعلاوه ریسک عدم گرفتن کارهای بعدی کارفرما را نیز پذیرا خواهد بود.
4- زمان دراین نوع قراردادها از اهمیت خاصی برخوردار است و باید طبق تعهدات، طرفین بدان متعهد باشند بنابراین در هر مرحله از پروژه فقط می بایست موارد مهم و اساسی مورد بحث قرار گرفته تا تاخیری در روند اجرای پروژه پیش نیاید. در حقیقت اطمینان از تاریخ اتمام پروژه بسیار بالا است (بدلیل تعیین جریمه برای هر یک از طرفین در صورت نقض تعهدات).
5- کارفرما و مشاورین وی می بایست به مهارت و تجارب پیمانکار اعتماد نمایند و در نتیجه به غیر از مواردی که پیمانکار از وظایف خود بصورت اساسی و کلی عدول میکند، لازم نیست در کار پیمانکار دخالت نموده و یا پیشنهادات را با تاخیر طولانی مورد بررسی قرار دهند.
6- مرحله طراحی تقضیلی اهمیت خاصی داشته و کارفرما و مشاورین وی میباید اطمینان یابند که پیمانکار از مشخصات عدول ننموده و استانداردهای پروژه را پائین نیاورده است.
7- توافقات مالی و نحوه پرداخت تاثیر بسزایی در قرارداد دارد، لذا می بایست بصورت شفاف و مشخص در قرارداد تعیین شده و بر طبق آن نیز عمل گردد. چنانچه کارفرما در ابتدای امر از خواسته های خود آگاهی کامل داشته باشد یک قرارداد بصورت قیمت یک قلم (Lump Sum) بهترین گزینه محسوب میگردد. در این حالت پیمانکار می بایست از بنیه مالی مناسبی برخوردار باشد.
8- در خصوص راه اندازی پروژه چنانچه کارفرما خواسته ها و الزاماتی داشته باشد میبایست در قرارداد بدان اشاره گردد.
9- کارفرما و مشاورین وی بیشترین فعالیت را در فرآیند مناقصه و نظارت عالیه در طول اجراء طرح خواهند داشت. بعنوان یک قانون کلی هر عیب و نقصی که در محدوده تعریف شده کار حادث شود مسئولیت پیمانکار خواهد بود و ریسک و مسئولیت اجرایی از کارفرما به پیمانکار منتقل میشود.
10- امکان کاهش هزینه های پروژه بعلت فراهم ساختن امکان طراحی و اجرای اقتصادی وجود دارد. نکته حائز اهمیت در این مورد منافع اقتصادی حاصله بوده که می بایست بین کارفرما و پیمانکار بنحو عادلانه تقسیم گردد. بعبارت دیگر این اطمینان برای کارفرما حاصل میشود که هزینه های نهایی پروژه از مبلغ توافق شده تجاوز نمی کند. (تغییرات بندرت ممکن است بوجود آید).
11- مرحله مناقصه اهمیت بسیار زیادی داشته و در این مرحله کارفرما می بایست نیرو، هزینه و منابع کافی را به منظور اطمینان از قابلیت های پیمانکار و کیفیت طرحهای پیشنهادی آنها صرف نماید. از سوی دیگر پیمانکار نیز باید وقت و انرژی زیادی برای تهیه پیشنهاد با اطمینان از قابل اجراء بودن و سودآوری آن مصروف دارد. بهتر است هزینه های صرف شده پیمانکار برای آماده کردن مدارک جهت شرکت در مناقصه (هزینه های طراحی) بعنوان بخشی از هزینه های طرح دیده شود.
12- در کشور ما فقدان پیمانکارانی که بتوانند در این روش کار کنند از جمله مشکلات اساسی محسوب می گردد. شرکتهایی که در عین برخورداری از توان مالی مناسب در سه زمینه متفاوت مهندسی (E)، تدارکات (P) و اجراء (C) دارای تجربه کافی باشند انگشت شمار هستند. اصولا سود این نوع پروژه ها به تجربه و توانمندی در حیطه سه مورد فوق و ریسک پذیری بالا مربوط می گردد که شرکتهای داخلی فاقد آنها میباشند.
13- استفاده از تأمین منابع مالی بصورت فاینانس در این روش با سهولت بیشتری انجام میشود.
14- خریدهای خارجی را میتوان بصورت یکپارچه انجام داد.
15- ارتقاء قابلیت های ساخت و نوآوری در داخل کشور امکان پذیر می گردد.
16- کارفرما بدلیل نیاز به کنترل کمتر در این روش میتواند به فعالیتهای اصلی خود پرداخته و کمترین نیروی پرسنلی ستادی در سیستم خود نیاز خواهد داشت.